Makul olmayan uzun yargılama Türkiye’de uzun yıllardır var olan bir sorundur. Yargılamanın makul süreyi aştığı davalarda süreci hızlandırmak için özel bir yöntem bulunmamaktadır. Fakat kişilerin tazminat alması mümkündür.
Bu amaçla Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine Yapılmış Bazı Başvuruların Tazminat Ödenmek Suretiyle Çözümüne Dair Kanun 10.09.2013 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan yürürlüğe girmiştir. Bu yolla Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nde incelenmeye devam eden makul olmayan uzun yargılama davalarına iç hukukta bir çözüm bulmayı amaçlamıştır. Daha öncesinde AİHM, Ümmühan Kaplan/Türkiye pilot kararında uzun yargılamalar için kurulacak komisyonun özelliklerini tanımlamıştır. Kanun bu hükümler dikkate alınarak hazırlanmıştır. 20 Şubat 2013 tarihinde insan hakları tazminat komisyonu faaliyete başlamıştır.
İnsan Hakları Tazminat Komisyonu ad hoc bir komisyon olup kanunlar ile kendisine verilen hak ihlallerinden kaynaklı uyuşmazlıklarda tazminata karar vermektedir.
Kanun ilk halinde komisyonun görevleri,
Ceza hukuku kapsamındaki soruşturma ve kovuşturmalar ile özel hukuk ve idare hukuku kapsamındaki yargılamaların makul sürede sonuçlandırılmadığı,
Mahkeme kararlarının geç veya eksik icra edildiği ya da hiç icra edilmediği, iddiasıyla Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine yapılmış başvuruları kapsamaktaydı.
Bu komisyonun çalışma kapsamı Bakanlar Kurulunun 2014 yılında 2014/5917 sayılı kararı, ve 2016 yılında ise 2016/8509 sayılı karar ile 2 defa genişletilmiştir.
Bu genişletilmeler ile;
Kamulaştırma veya irtifak hakkı tesislerinde uzun yargılama ve enflasyonun etkisiyle kamulaştırma veya irtifak hakkı bedelindeki değer kaybının telafi edilmediği iddiasıyla yapılan başvuruları,
Hükümlü ve tutuklulara uygulanan disiplin yaptırımlarına karşı başvurulan ve incelenen itirazlarda savunma hakkının kısıtlandığı iddiasıyla yapılan başvuruları,
Ceza infaz kurumlarında Türkçe dışında dil kullanıldığı gerekçesiyle haberleşme hakkının ihlal edildiğine ilişkin başvuruları,
Ceza infaz kurumlarında Türkçe dışında yazılan mektup ve benzeri iletilerin kurum idaresi tarafından alınmadığı veya gönderilemediği gerekçesiyle haberleşme haklanın ihlal edildiği iddiasıyla yapılan başvuruları,
Ceza infaz kurumlarında barındırılan hükümlü ve tutukluların yararlanmak istedikleri süreli ve süresiz yayınların değişik gerekçelerle engellendiği iddiasıyla yapılan başvuruları,
Orman Kanunu 2B uygulamaları ile ilgili başvuruları,
Kıyı şeridi Değişikliği ile mülkiyet hakkı ihlaline ilişkin başvuruları,
İmar Uygulaması nedeni le ilgili bazı başvuruları bu kanun kapsamına almıştır.
AİHM, önünde devam eden makul olmayan uzun yargılama başvuralar için komisyonu yeni bir iç hukuk yolu olarak kabul etmiştir. AİHM, 21.5.2013 tarihli Durusoy vd./Türkiye kabul edilemezlik kararında Kanunla kurulan İnsan Hakları Tazminat Komisyonu’nu etkili bir iç hukuk yolu olarak görmüştür. 1283 başvuruyu Komisyona başvurması için kabul edilemez bulmuştur
25.7.2018 tarihinde yürürlüğe giren 7145 sayılı Kanun’un 20. maddesi ile 31.7.2018 tarihinden önce Anayasa Mahkemesi’ne makul olmayan uzun yargılama ile ilgili başvuruların İnsan Hakları Tazminat Komisyonu’na gönderilmesi düzenlenmiştir.
AİHM Önündeki Davaları İçin Komisyona Başvuru Usulü
Komisyona müracaat, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine başvuru tarihini ve numarasını gösteren resmi kayıt kabul mektubu, başvuru formu ve diğer ilgili bilgi ve belgelerle birlikte, müracaat edenin kimlik bilgilerini içeren imzalı bir dilekçeyle yapılır.
AİHM’e Yapılmış Başvurular Yönünden 6384 sayılı Kanunun 5. maddesi ile 16/03/2014 tarihli ve 09/03/2016 tarihli Bakanlar Kurulu Kararlarının yürürlük tarihinden itibaren altı ay içinde Komisyona müracaat imkanı tanınmış ve bu süreler dolmuştur.
Bu süre içinde müracaatta bulunmayanlar, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin münhasıran iç hukuk yollarının tüketilmemiş olması gerekçesine dayanan kabul edilemezlik kararının kendilerine tebliğinden itibaren bir ay içinde ayrıca Komisyona müracaat edebileceklerdir.
Anayasa Mahkemesi Önündeki Başvurular İçin Komisyona Başvuru Usulü
Anayasa mahkemesinin 2012 yılında Bireysel Başvuruları almaya başlaması ile birlikte Anayasa Mahkemesi’nde de makul sürede yargılamanın yapılmadığı iddiası ile çok sayıda başvuru oluşmuştur. 7145 sayılı yasa ile 6384 sayılı yasaya eklenen geçici ek 2 maddesi ile 31/07/2018 tarihi itibari ile Anayasa Mahkemesi’ne yapılan makul olmayan uzun yargılama başvurularının, İnsan Hakları Komisyonuna yönlendirilmesi gerektiği şeklin hüküm getirilmiştir. Anayasa mahkemesi de bu Kanun sonrası önündeki makul olmayan uzun yargılama başvurularında kabul edilemezlik kararı vererek bu komisyonu işaret etmiştir.
Komisyona müracaat, Anayasa Mahkemesine başvuru tarihi ve numarasını içeren imzalı bir dilekçeyle yapılmaktadır. Ayrıca dilekçeye, Anayasa Mahkemesine yapılan bireysel başvuruya ilişkin form, kabul edilemezlik kararı ve bu kararın tebliğine dair belge ile ihlal iddiasına ilişkin diğer bilgi ve belgelerin eklenmesi gerekmektedir.
6384 sayılı Kanuna eklenen Geçici Madde 2’nin yürürlüğe girdiği 31/07/2018 tarihi itibarıyla, Anayasa Mahkemesinde derdest bireysel başvurusu olan başvurucular, (01/08/2018 tarihinden sonra Anayasa Mahkemesine başvurulması gerekir) başvuru yollarının tüketilmemesi nedeniyle verilen kabul edilemezlik kararının tebliğinden itibaren üç ay içinde, Komisyona müracaat edebileceklerdir.
Hem AİHM hem de Anayasa Mahkemesindeki başvurular için komisyona direkt başvuru yapılabileceği gibi cumhuriyet başsavcılıkları vasıtası ile de başvuru yapılabilmektedir.
Komisyon kararlarına karşı tebliğ tarihinden itibaren on beş gün içinde komisyon aracılığıyla Ankara Bölge İdare Mahkemesine (11. İdari Dava Dairesi) itiraz edilebilecektir. Komisyon kararını yerinde görmeyen Ankara Bölge İdare Mahkemesi, işin esası hakkında kesin olarak karar verecektir.
Anayasa Mahkemesi 5.7.2022 tarihinde aldığı Nevriye Kuruç E.2021/58970 karar ile makul olmayan uzun yargılama ile ilgili davalar için bir hukuki yol oluşturulmasına karar vermiştir ve önündeki davaların incelenmesini 4 ay süresince ertelemiştir. Söz konusu karar 22.7.2022 tarihli Resmî Gazetede yayımlanmıştır. Eğer daha öncekiler gibi bir kanun ile Anayasa Mahkemesi önündeki makul olmayan uzun yargılama davalarının İnsan Hakları Komisyonuna yönlendirilmesi mümkün olacaktır.
SONUÇ:
İnsan Hakları Tazminat Komisyonu, idari başvuru yolu ile çözüme gidilmesi ve kısa sürede çözüm bulunmuş olması kişiler açısında iyi bir uygulamadır. Ancak kararlar ile verilen tazminat miktarları ve kararlarda başvuru sürecinden önce yapılan masraf ve vekalet ücretine hüküm kurulmaması hem vatandaş hem de avukat aleyhine bir uygulamadır.
Av. Mehmet Rauf ÇİÇEK