Hükmün açıklanmasının geri bırakılması (HAGB) kurumu, 5271 sayılı Ceza Muhakemeleri Kanunu’nun 231. maddesinde hüküm altına alınmıştır. 5271 sayılı Ceza Muhakemeleri Kanunu’nun 231/6. maddesinde tanımlanan nesnel ve öznel şartların varlığı halinde öncelikle sanığın atılı suçu işlediğinin yapılan yargılama sonucu tespit edilmesi gerekmektedir. CMK 325/2’ye göre; HAGB kararı verilmesi halinde vekâlet ücreti ile diğer yargılama giderleri yönünden hükmün açıklanmasının geri bırakılması kararı mahkûmiyet kararı gibi değerlendirilmekte ve her ne kadar tartışma konusu olsa da hükmedilen vekâlet ücretinin tahsili mümkün kılınmakta idi.
Trabzon 2. Asliye Ceza Mahkemesi tarafından yapılan başvuru sonrasında Anayasa Mahkemesi’nin 01.06.2023 tarihinde vermiş olduğu HAGB kurumunun iptali kararı (Anayasa Mahkemesi’nin 2022/120 E. 2023/107 K. Sayılı 01.06.2023 tarihli kararı) neticesinde mevcut tartışmalar son buldu. Çalışma devamında durumu aydınlatır nitelikte değerlendirmede bulunulacaktır.
Hükmün Açıklanmasının Geri Bırakılması; yapılan yargılama sonrasında suçluluğu sabit görülen sanığın, yasada belirtilen durumlar altında yükümlülükleri yerine getirmesi şartı (Ali Gürsoy, B. No: 2012/833, 26/3/2013) ile kurulan hükmün hukuki sonuç doğurmamasıdır. Yasa Koyucu, bu uygulama biçimiyle sanık hakkında ceza mahkûmiyeti yerine bir şans tanınıp topluma kazandırılarak yeniden suç işlemesinin önlenmesini hedeflemektedir. (AYM, E.2015/23, K.2915/56, 17/6/2015) Sanık için suçun sabit olduğu ancak cezanın ertelendiği açıktır lakin yargılama sonucunda sanığın suçlu olduğuna karar verilmesi fakat hükmedilecek olan cezanın 2 yıl veya daha az süreli hapis ya da adli para cezası olması halinde mahkemece suçlu olduğuna karar verilen sanığa kanunen tanınan bir yoldur.
Günümüzde genellikle muhakeme sırasında hâkim tarafından “yargılama sonunda ceza verilecek olunursa hükmün açıklanmasının geri bırakılmasını ister misin?” şeklinde soru yöneltilerek sanığın kabulü ile uygulanmaktadır. (CMK 231/6-c) Bu karara karşı sadece itiraz kanun yolu açık olup kural gereği istinaf veya temyiz başvurusu yapılamamaktadır. İtirazı inceleyen mahkemenin işin esasına girme yetkisi bulunmayıp sadece kanunda aranan şartların mevcut olup olmadığı yönünde şekli bir inceleme yetkisi bulunmaktadır. Yüksek Mahkeme; bu duruma ilişkin ihlal kararları vermiş (Ümmügülsüm Salgar, B. No: 2016/12847, 21/10/2021) ve en etkili çözümün iptal kararı vermek olacağını (Fırat Can, B. No: 2016/762, 2/6/2020) açıkça beyan etmiş olsa da uygulamada değişiklik yapılmamış idi.
Trabzon 2. Asliye Ceza Mahkemesi, “kasten yaralama” ve “görevi yaptırmamak için direnme” suçlarından açılan bir ceza davasında “hükmün açıklanmasının geri bırakılması” kararının iptali için Yüksek Mahkemeye başvurmuş ve sonrasında Anayasa Mahkemesi, gittikçe artan bireysel başvurulardan mütevellit Anayasa’ya aykırılığı gündemde olan HAGB’nin iptaline hükmetmiştir. İptal kararının 1 yıl sonra yürürlüğe girmesi kararlaştırılmıştır. (AYM, E.2022/120, K.2023/107, 01/06/2023)
BAŞVURU SEBEBİ
Başvuru kararında; HAGB kararı verilmesinin mağdurlar açısından yeterli giderim sağlamadığı, faillerin cezadan muaf tutulmasına yol açtığı ve devletin kişilerin maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme şeklindeki yükümlülüğünü yerine getiremediği belirtilerek kuralın Anayasa’ya aykırı olduğu ileri sürülmüştür.
Başvurucu tarafından; Anayasa’nın 17. maddesinin amacının, kişinin maddi ve manevi varlığına ilişkin bir ölüm ya da yaralama olayında mevzuat hükümlerinin etkili bir şekilde uygulanması ve sorumluların tespit edilerek hesap vermelerini sağlamak olduğu belirtilip tespit edilen sorumlulara fiilleriyle orantılı cezalar verilmesi gerektiği ve mağdur açısından uygun giderim sağlanmasının önemi ifade edilmiştir. Aynı zamanda AİHM ‘in de 5271 sayılı Kanun’un 231. maddesiyle düzenlenen hükmün açıklanmasının geri bırakılması kurumu ile ilgili yaptığı değerlendirmede; düzenlemenin, faillerin cezasız bırakılması sonucunu doğurduğu kanaatine varılmıştır. AİHM, hâkimlerin takdir yetkilerini, hukuka aykırı son derece ciddi bir eylemin hiçbir şekilde hoş görülemeyeceğini göstermek yerine, bu eylemin sonuçlarını olabildiğince aza indirgemek yönünde kullandıklarına işaret ederek işkence failleri hakkında verilen mahkûmiyet hükmünün açıklanmasının geri bırakıldığı davalarda Sözleşme’nin 3. maddesinin usul bakımından ihlal edildiğine hükmetmiştir. (Özgür Çarpanalı, B. No: 2015/20368, 7/2/2019)
ANAYASA MAHKEMESİ’NİN İPTAL GEREKÇELERİ
Söz konusu kararda değinilen ilk durum HAGB neticesinde başvurulabilecek tek kanun yolunun itiraz olması ve bunun da mahkemeye erişim hakkını ihlal etmesidir: ‘’36-38. HAGB kararı verilen yargılamalar bakımından 5271 sayılı Kanun’un 231. maddesinin (12) numaralı fıkrası uyarınca itiraz kanun yolu kabul edilmiştir. Diğer bir ifadeyle istinaf kanun yoluna tâbi olması öngörülen bir yargılama sanığın HAGB kararı verilmesini kabul etmesiyle itiraz yoluna tabi hâle gelmektedir. Sanık, hakkında HAGB kararı verilmesini kabul etmekle birlikte istinaf kanun yoluna başvurma hakkından feragat etmektedir.’’ Sanığın henüz yargılamanın başında hakkında HAGB kararı verilmesini kabul edip etmeme konusunda karar vermesinin istenilmesinin sanık üzerinde haksız bir baskı oluşturacağı ve sanığa aşırı bir külfet yüklediği, hükmün kurulmasından önceki bir aşamada “peşinen” istinaf kanun yolundan feragat etmesine yol açan bu iradesinin anayasal geçerlilik koşullarını sağlamadığı vurgulanmıştır. Bundan hareketle AYM, sanığın hükmün denetlenmesini talep etme hakkı ile mahkemeye erişim hakkını ihlal ettiğinden bahisle Anayasa’nın 36. maddesinde düzenlenen adil yargılanma hakkının ihlal edildiği sonucuna varmıştır.
Bir diğer gerekçe; işlenen suç ile verilen ceza arasında orantısızlık olması veya hiç ceza verilmemesinin bu tür fiillerin önlenmesini sağlayabilecek caydırıcı bir etki doğuramayacağı ve cezasızlık durumu oluşacağıdır: ‘‘54. HAGB kararının bu niteliğini gözeten Anayasa Mahkemesi daha önceki birçok kararında, kötü muamele iddiaları yönünden HAGB kurumunun uygulanmasının, sanığın infaz edilebilir bir ceza almaması sonucunu doğurduğu ve bu kurumun uygulanmasında mağdurun muvafakati ya da mağdur açısından manevi bir telafinin sağlanmasının da aranmadığını dikkate alarak anılan geri bırakma kararının mağdur açısından yeterli ve etkili bir giderim sağlamadığını değerlendirmiştir (Şenol Gürkan, § 110; Mustafa Rollas, B. No: 2014/7703, 2/2/2017, § 81).’’ Görüldüğü üzere karada HAGB kurumunun sanığın infaz edilebilir bir ceza almaması sonucunu doğurduğu, bunun yanında mağdur açısından yeterli ve etkili bir giderim sağlamadığı tasdik edilmiştir.
Keyfi uygulamalara açık bir hüküm olması da iptal gerekçeleri arasında bulunmaktadır:‘‘56. Sonuç olarak Anayasa Mahkemesinin Atilla Yazar ve diğerleri kararında belirtilen eksikliklerin (Atilla Yazar ve diğerleri, §§ 123-173) bütünüyle giderilmesine yönelik kanun koyucu tarafından gerekli değişikliklerin yapılmadığı, HAGB kurumunun mevcut haliyle -bireysel başvuru kararlarında da işaret edildiği üzere- kamu otoritelerinin keyfî uygulamalarını önlemekte yetersiz kaldığı ve başta ifade özgürlüğü ve toplantı ve gösteri yürüyüşü düzenleme hakkı olmak üzere temel hak ve özgürlükler üzerinde caydırıcı etki doğurduğu anlaşılmaktadır.’’ Bu durum hasebiyle AYM, HAGB kurumunu düzenleyen CMK md.231 f.5’in birinci cümlesinin ve uygulama imkânı kalmayan diğer hükümlerinin de Anayasa’nın 13, 17, 35 ve 36. maddelerine aykırılığı nedeniyle iptaline hükmetmiştir.
HAGB kurumu, yeni olmasına rağmen yürürlüğe girdiği tarihten itibaren geniş bir uygulama alanı bulmuştur. Bakanlık Adli Sicil ve İstatistik Genel Müdürlüğü’nün açıkladığı 2020 yılı verilerine göre HAGB kararlarının mahkûmiyet kararlarının dörtte birini oluşturduğu, 01.01.2013 ile 08.02.2022 tarihleri arasında HAGB kararlarına yapılan 608.915 itirazın reddedildiği, 63.603 itiraz talebinin kabul edildiği anlaşılmaktadır. ( Yener Ünver/Hakan Hakeri, Ceza Muhakemesi Hukuku Cilt III, Adalet Yayınevi, 20. Baskı, Ankara, 2023, s.2085, 2086.) Bu istatistikler dikkate alındığında HAGB kurumunun Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararında belirttiği gibi etkili bir yol olmadığı görülmektedir. İptal kararının 1 Ağustos 2024’te yürürlüğe girmesiyle beraber HAGB Kurumu hukuk sistemimizden kalkacaktır.
01.08.2024 tarihine kadar hüküm yürürlükte kalmaya devam edeceğinden aynı doğrultuda kararlar verilecektir ancak itirazların oluşmaması, karışıklıkların daha da artmaması adına ilk derece mahkemelerince daha temkinli davranılacağı ya da bu aşamadaki yargılamaların uzatılacağı kanaatindeyiz. Yasa koyucu tarafından yeni bir düzenleme ortaya konulabilir, HAGB yerine “hükmün ertelenmesi”, “yargılamanın ertelenmesi” veya “cezanın ertelenmesi” gibi alternatif kurumlar getirilebilir yahut Anayasa Mahkemesi’nin iptal kararında karşı oy sunan üyelerin üzerinde durduğu hususlar çerçevesinde değerlendirmeler yapılarak HAGB kurumunun varlığına müdahale etmeden yeni yöntemler geliştirilebilir. Tüm bu varsayımlar; vatandaşın haklarına cevaz verecek biçimde, zaman içerisinde netleşerek mevcut boşluk usulünce giderilecektir.
Av. Elvan ÖNAL